Piotrków Trybunalski Wiki
Advertisement
180PX-~1

Zamek Królewski

Zamek Królewski w Piotrkowie Trybunalskim – zbudowany w latach 1512-1519 przez mistrza Benedykta z Sandomierza na polecenie Zygmunta I Starego. Jest to budowla w stylu późnogotyckiej wieży mieszkalnej z cegły i piaskowca, czterokondygnacyjny, przykryta dachem namiotowym pochodzącym z 1670 r., czyli okresu odbudowy po potopie szwedzkim. Obecnie siedziba muzeum.

== Opis budowli ==
=== Bryła ===
Zamek został ulokowany na kopcu ziemnym otoczonym fosą. Nadano mu kształt wieży, którą wypiętrzono ponad okolicę potężnym masywem trzech kondygnacji wspartych na wysokim przyziemiu.

Obiekt zaprojektowano na planie prostokąta (18x19,7 m dłuższymi bokami skierowany ku południowi i północy,) miał wysokie przyziemie, parter i dwa piętra. Najwyższe piętro zostało zburzone przez Rosjan w XIX wieku i obecnie istniejące zostało zrekonstruowane po 1950 r.

Występuje tutaj trójwnętrzowy układ oparty na odwiecznej zasadzie podziału dwiema ścianami skrzyżowanymi pod kątem prostym. Tym sposobem dwa wnętrza uzyskały plan kwadratu, natomiast pomieszczenie po stronie wschodniej – plan umiarkowanego prostokąta.

Środki obronne były bardzo skromne, przykop z mostem. Izolacja uzyskana dzięki fosie miała raczej znaczenie przede wszystkim dla jej programu reprezentacyjnego. Wysokie przyziemie tworzy optyczny cokół dla elewacji. O bezpieczeństwie jej lokatorów decydowało otoczenie obiektu. Także i funkcja budowli raczej wykluczała jej obronność. Wieża w Piotrkowie powinna być, zatem interpretowana, jako pałac, o czym wymownie świadczą jej wnętrza i jej elewacje.

=== Elewacje ===
Starannie przemyślana elewacja przyczynia się do wrażenia, że wieża mimo sporych rozmiarów jest stabilna, lecz nie przyciężka. Poszczególne elewacje potraktowane są płaszczyznowo, na zasadzie wzajemnego równoważenia się akcentów pionowych i poziomych.
Istotne jest także, że są kształtowane całościowo, a nie w funkcji do poszczególnych pięter.

Pozbawiony otworów okiennych mur przyziemia, w większości z kamieni polnych, przechodzi w ceglaną, również nieotynkowaną ścianę, ujętą w narożnikach ciosami z jasnego piaskowca. Płaszczyznę ścian organizują obramienia okienne, z jasnego piaskowca, o smukłych, pnących się ku górze laskach, znajdują przeciwwagę w gzymsach nadokiennych, lekko wysuniętych przed lico ściany, stanowiąc jedyny jej plastyczny element. Potężne trójdzielne okna zamykają optycznie budynek od góry.

Elewacja zachodnia nie ma okien w jednej z dwóch osi środkowych (był tam latryna), a północna i wschodnia w stykających się ze sobą osiach skrajnych, za którymi kryje się klatka schodowa. Właśnie w tej skrajnej osi elewacji północnej mieści się główne wejście do budynku, pozbawione kompozycyjnego znaczenia w stosunku do elewacji.

Natomiast rangę optycznej fasady zyskała elewacja południowa dzięki równomiernemu rozmieszczeniu okien.

=== Wnętrze ===
Istnienie w sąsiedztwie „wieży” całego zespołu drewnianych budowli urzędowo – reprezentacyjnych, związanych z działaniem sejmów, pozwoliło ograniczyć jej program użytkowy do wnętrz mieszkalno- reprezentacyjnych (wieża tym samym nie była samowystarczalna).
Dolna kondygnacja mieściła pomieszczenia o funkcjach pomocniczo-magazynowych, górne zaś, połączone wewnętrznymi schodami miały charakter mieszkalno-reprezentacyjny. Wbrew utartemu schematowi wież mieszkalnych gdzie każda kondygnacja miała inną funkcję, w Piotrkowie została podwojona liczba kondygnacji mieszkalnych, dolna służyła mieszkającemu w wieży urzędnikowi, górna królowi. Apartament taki składał się z sali, izby, i sieni o charakterze reprezentacyjnym, a na drugim piętrze mieściła się sala zwana palatium-stubam superiorem.

Piwnice kryły sklepienia kolebkowe, pozostałe pomieszczenia, z wyjątkiem klatki schodowej – drewniane stropy.

Proporcje wnętrz oraz organizacja ścian przy pomocy szeroko zarysowanych wnęk okiennych i samych okien, nadają pomieszczeniom bryłowaty charakter. Światło wpływa do każdej z izb równomiernie, trzema lub czterema oknami, a do sieni i wielkiej Sali sześcioma i siedmioma, co staje czynnikiem równoważącym przestrzeń. Na zamku Wawelskim wnętrza wschodniego skrzydła, są zorganizowane w podobny sposób i działanie światła jest też podobne. Właśnie ta przejrzystość rzutu wnętrz pałacu, organizacja przestrzeni, proporcje, kształt wnętrz, szerokie otwory okienne, są cechami typowo nowożytnymi budynku.

=== Klatka schodowa ===
W Zamku Królewskim pojawiło się wyjątkowe rozwiązanie komunikacyjne – wbudowana, sklepiona klatka schodowa, związana z reprezentacyjnym programem, nadająca wież charakter nowożytny. Umieszczono ją w północno-wschodnim narożniku sieni. Sklepiona kolebką o łamanych biegach z podestami, jest w zasadzie wyodrębniona z przestrzeni mieszkalnej. Te szerokie (ok. 160 cm) kamienne schody są istotnym elementem kompozycji przestrzennej i funkcjonalnego układu wnętrz piotrkowskich, nie naruszają statycznej równowagi i zamkniętego charakteru poszczególnych wnętrz, jednocześnie podkreślając funkcjonalną łączność. Znaczenie ma tu krótszy bieg schodów, który na każdej kondygnacji wybiega w przestrzeń sieni przejmując część jej programu reprezentacyjnego, aby poprowadzić go na wyższe piętro. Do tej reprezentacyjności dochodziły również wytworne, rzeźbione w piaskowcu portale u wejścia na poszczególne biegi. Niewiele później w latach 1524-1529 mistrz Benedykt wybuduje podobną klatkę schodową we wschodnim skrzydle zamku wawelskiego, tzw. Schody Poselskie.

=== Dekoracja rzeźbiarska ===
Architektoniczna dekoracja wnętrz pałacu zachowała się w stanie szczątkowym, dotyczy to reliktów płytek posadzkowych z czerwonego marmuru, ułamków kolorowych kafli piecowych, oraz bogatej kamieniarki obramień okiennych, portali i kominków o stylistyce gotycko-renesansowej, wykonanej przez mistrza Benedykta.

Sposób budowy przestrzeni i operowanie światłem, regularna kompozycja elewacji przy pomocy obramień okiennych, podkreślanie poziomych tendencji ściany plastycznymi gzymsami nadokiennymi w znacznie silniejszym stopniu niż renesansowe elementy kamieniarki decydują o tym, że pałac w Piotrkowie jest dziełem gotycko-renesansowym, a nie jeszcze późnogotyckim. Jednocześnie te właśnie cechy są wspólne i dla warsztatu Benedykta i dla współczesnej mu oraz wcześniejszej architektury w środkowej Europie, m. In. dla twórczości Benedykta Rieda.

== Zamek Królewski w Piotrkowie Trybunalskim – znaczenie rezydencji ==
Nie jest kwestią przypadku lub wyłącznie względów praktycznych, że formę „wieży” wybrano właśnie dla pałacu króla w miejscu sejmowym. Architektura pałacu-wieży odpowiadała wprawdzie tendencjom twórczości mistrza Benedykta, nie kłóciła się z jego stylem, jednak wiele na to wskazuje, że jest ona również wynikiem programu ideowego – narzuconemu niewątpliwie przez osobę fundatora.

Znaczenie treściowe wieży, jako elementu założenia zamkowego wydaje się dość oczywiste. Wieża była jedną z elementarnych form przestrzennych zamku, była też łatwo czytelnym dla współczesnych symbolem nadrzędnej pozycji zamieszkującego zamek feudała. Mimo tego ze w Polsce te sprawy nie były tak silnie skodyfikowane jak w krajach o silnie rozwiniętym systemie feudalnym, gdzie opatrzenie wieżą zamku przez długi czas wymagało specjalnego przywileju suwerena, niemniej i tu wieża uznawana była za wykładnik prestiżu właściciela. Z mnogości przykładów istniejących na terenie Europy, szczególnie wymowne dla celów analizy Piotrkowa stają się dwa, gdzie formę wieży stosowano także dla rezydencji władcy, oraz mimo pewnych różnic stylowych ich wymowa ideologiczna wydaje się być taka sama: zewnętrza manifestacja pozycji suwerena.

Advertisement